Category: Հայոց լեզու 9

Ձկնորս, անորակ, տափօղակ, թթօղի, ջրօրհնեգ, բնօրրան, գիշերոթիկ, գանգոսկր, գաղթօջախ, անօթևան, անօթի, առօրյա, արծաթազօծ, հնաոճ, մեղմօրոր, զօրուգիշեր, չարորակ, նախօրոք, յուրօրինակ։

Վերաբերական են կոչվեում այն բառերը որոնք արտահայտում են խոսողի վերաբերմունքը և երանգավորում են նախադասությունը։ Լինում են
Հաստատական
Գնահատողական
ժխտական
սաստկական
երկբայական
սահմանափակման

Խարույկ, ձերբակալել, եռօրյա, թպրտալ, թռվռալ, բրդել, ամպագոռգոռ, թրթուռ, խառնիճաղանջ, խորշակ, հրհռալ, մորդի, ջարդվել, ուրձ, պառապանծ, սառցակալել, ճռվողյուն, կառք։
Հաստատական- այո , ընդվորում , անշուշտ, իհարկե, անպատճառ, իրոք, իրավ, հարկավ, անկասկած, իսկապես, իրոք որ, հիրավի, իսկևիսկ,

Գնահատողական- դժբախտաբար , բարեբախտաբար ցավոք, ախր, ախր որ,

ժխտական- չէ ոչ չի

սաստկական- մանավամդ , նամանավանդ, անգամ, էլ, հենց , մինչև իսկ, մինչև անգամ , նույնիսկ,

երկբայական- կարծեմ, գուցե, իբր, իբր թե, իբրև թե, կարծես։
սահմանափակման- գոնե գեթ, սոսկ, թեկուզ , միայն․ միմիայն։

Ակնթարթ , աղոտք , այտ , այտոսկր, անդամալույծ, անոթի, ապարդյուն, արդար, անձեռակերտ, արդուկ, արձակուրդ, վիրդ, բանտ, գաղթական, գաղտնի, գթալ
գդալ , երթևեկություն, բրթել, բրդել , երդվել,զարդանաշխ, զարտուղի։Կառք, բողկ, հոգեվիճակ,զարթուցիչ, աղցան, լվացք,լուցկի, դժոխք, գոճի, զղջալ, թրջել, զեղչել,ջախջախել,փախչել։

• Ենթակա՝ նախադասության արտահայտած գործողության կատարող։
• Ստորոգյալ՝ այն գործողությունը, որ կատարում է ենթական։

Ստորոգյալի տեսակները

• Պարզ ստորոգյալ՝ արտահայտված է միայն խոնարհված բայով և հնարավոր է պարզել եղանակը։
• Բաղադրյալ ստորոգյալ՝ արտահայտված է այլ խոսքի մասով կամ անդեմ բայով (անկախ դերբայով)+ դիմավոր բայ (որպես կանոն՝ օժանդակ բայ, բայց որպես հանգույց հանդես են գալիս նաև լինել, դառնալ, համարվել, կոչվել, թվալ բայերը)։
  Բաղադրյալ ստորոգյալների դիմավոր բայ բաղադրիչը կոչվում է հանգույց, մյուս բաղադրիչը՝ ստորոգելի։
• Բարդ նախադասությունների մեջ հաճախ կրկնվող ստորոգյալը զեղչվում է։
  Օր.` Բոլորը գնացին տուն, իսկ Անահիտը գնաց շուկա։ Կարող ենք երկրորդ բաղադրիչ նախադասության մեջ «գնաց»-ը զեղչել. Բոլորը գնացին տուն, իսկ Անահիտը՝ շուկա։

Զեղչված ստորոգյալի փոխարեն բութ է դրվում, պարզ ստորոգյալի դեպքում՝ եթե ենթական փոխվել է։

Օր.՝

• Թփերից դուրս թռավ մի եղնիկ։- պարզ ստորոգյալ
• Մենք անձայն նստած էինք սենյակում։ -բաղադրյալ ստորոգյալ։

Առաջադրանք. Գտիր ենթականերն ու ստորոգյալները, որոշիր ստորոգյալների տեսակները։

• Խոսակցությունն ավելի հաճելի էր նրան։

Նրան – ենթակա

Հաճելի էր-  բաղադրյալ ստորոգյալ

• Մարդիկ ու մեքենաները անցուդարձ էին անում։

Մարդիկ , մեքենաներ- ենթակա

Անցուդարձ էին անում – ստորոգյալ

• Անտառն ավելի գեղեցիկ էր թվում։

Անտառն – ենթակա

Գեղեցիկ էր- բաղադրյալ ստորոգյալ

• Այժմ անձրևում է։

Անձրևում է – ստորոգյալ

• Վերջապես խախտվեց լռությունը։

Լռությունը- ենթակա

Խախտվեց – ստորոգյալ

• Բարակ անձրևը իր միլիոնավոր մատներով թակում էր հոգնած զինվորների վերարկուները։

Անձրևը- ենթակա

Թակում էր- ստորոգյալ

• Այնուհետև ամբողջ օրը բանտի բոլոր խցերից լսվում էին անեծքի դառնաշունչ խոսքեր։

Խցերից- ենթակա

Լսվում էին- բաղադրյալ ստորոգյալ

• Բեղանին դրված թույլ ճրագը հազիվ էր լուսավորում մռայլ սենյակի ծխոտ, սև պատերը։

Բեղանին- ենթակա

Դրված – ստորոգյալ

• Ռուբենը մտքում նեղանում էր նրա այդ տարօրինակ հանգստությունից։

Ռուբենը- ենթակա

Նեղանում էր – ստորոգյալ

• Դա մի չոր ու ցամաք, հասակավոր կին էր՝ բարի, մշտաշարժ, խստադեմ։

Տեքստ

Երբ գիշերվա տասը խփեց, իմաստասեր քահանան վերցրեց ձեռնափայտը և միջանցքի մթության մեջ խարխափելով՝ մոտեցավ ճռռացող դռանը։ Դուրս եկավ պատշգամբ և հանկարծ կանգ առավ՝ լուսնկա գիշերվա պայծառ լույսով հիացած։ Ի՛նչ դյութիչ տեսարան։ Փոքրիկ պարտեզում, որ ամբողջովին ողողված էր կապտաթույր լույսով, շարքով կանգնած ծառերը ստեղծել էին լույսի և ստվերի խաղ՝ զարմանալի, տարօրինակ։ Հսկա թուփը, մագլցելով ծառի վրա, արձակում էր զգլխիչ բուրմունք։
Քիչ այն կողմ՝ գետի վրա շղարշի պես կախվել էր մի նոսր մշուշ՝ որպես թեթև ու թափանցիկ ծուխ։
Քահանան հուզված կանգ առավ։ Ո՞ւմ համար են նախասահմանված այդ լուսացնցուն տեսարանը, երկնքից թափվող այդ օդեղեն բանաստեղծությունը։ Չէ՞ որ քնած են մարդիկ, քնած է աշխարհը։ Մի՞թե Աստված ինքն իր համար է ստեղծել այդ հոգեպարար գեղեցկությունը։

1. Տեքստից գտիր.

• մեկական բարդ, ածանցավոր և բարդածանցավոր բառ.

• երեք  հնչյունափոխված բառ. վերականգնիր անհնչյունափոխ ձևը.

Իմաստասեր-( ու- ա)

• գտիր գաղտնավանկ ունեցող բառերը.

Բանաստեղծություն, աշխարհ, արձակում։

• մեկական վա արտաքին, ու արտաքին և ա ներքին հոլովման ենթարկվող բառ.

Գիշերվա,

• դուրս գրիր կրավորական ածանց ունեցող բոլոր բայերը.

Վերցնել -վերցվել

Ստեղծել- ստեղծվել

Թափել – թափվել

Օրվա թագուհին աջ ու ձախ ծաղիկներ էր սփռում՝ իր բարձրությունից հաղթական ժպիտով նայելով շրջապատող ամբոխին։ Սարսռուն ցուրտ էր, բայց նա հագել էր մուգ վարդագույն մետաքսյա զգեստ, որի մեջ ընդգծվում էր նրա շնորհագեղ կառուցվածքը։Գեղեցկության մրցույթում հաղթած այդ աղջիկը հազիվ կլիներ տասնը ինը տարեկան։Երջանիկ ժպիտը զարդարել էր նրա զվարթ դեմքը։Մաշկը նուրբ վարդագույն էր, շագանակագույն գանգուր մազերը սփռվել էին ճերմակ ուսերին՝ հազիվ սքողելով բաց կուրծքը։ Հոգեկան հաճույքից նրա այտերը շառագունել, իսկ երկնագույն աչքերը կայծկլտում էին։ Նա շնորհալի խոնարումներով ողջունում էր շուրջը վխտացող ամբոխին, ընդունում նրա ծաղկեփնջերը և ափով օդային համբույրներ ուղարկում իր երկրպագուներին։ Շուտով գեղեցկուհու կառքը առաջ ընդացավ կարգ-կարգ շարված էլեկտրասյուների միջով և անհետացավ երեկոյան աղջամուղջի մեջ։

Նա – վերադարձավ տուն , կանանց շտապող ձին նսեցրեց  – և ճանապարհ դրեց , իսկ ինքը մնաց գյուղում ՛զինված  սպասելով   թշնամու գալստյանը։ 

Նստել 

Սպասել 

Վերադառնալ 

Դնել 

Քույր ու եղբայր վաղուց նստած էին  իրենց հին տան արաջև գունդ կեռասի    չորացած ծառի տակ , որի դժգույն  տերևները  մեղմորեն  թափվում էին  նրանց վրա։ 

Թափել  

Ինքը  

Չորանալ  

Տերև 

Հայրը , ընդհատելով  խոսքը , հարցական հայացքը բևեռել էր որդու աչքերին ,որոնք  ներքին մի սարսափով  պղտորվել էին 

Որ 

Ընդհատել 

Սարսափ 

Բևեռել 

Սարահարթ              ք   – փառք 

   Ցայտաղբյուր        որդ   -կցորդ 

Փառապանծ          ուրդ-    աճուրդ 

Բանվոր                       ուկ –   բանուկ 

Ուղեկից                        ակ- հարթակ 

Սղաճ                             ուն-ցայտուն 

Ուժագիծ        էլի     – կնելի 

Կաթնամշուշ      եղ   – ուժեղ 

Ռամկավար        ակ -ազդակ 

Կնակյաց               անք    -տենչանք 

Փառատենչ            եղեն      – կաթնեղեն 

մեծազդեցիկ           որդ       – վարորդ 

Նախ                            ուշագնաց    – մակբայ 

    ապ                                Ձայնափող 

        ստոր                            Հանրամատչելի 

             գեր                        Դիպված              –  

               մակ                     բայական 

Գոյականի լրացումներ՝ որոշիչ, հատկացուցիչ, բացահայտիչ։

Որոշիչ (ինչպիսի՞, ո՞ր, որքա՞ն)
1. Սովորաբար լինում է նախադաս, բայց պատահում է նաև հետադաս դիրքում։ Սովորաբար դրվում է որոշյալից անմիջապես առաջ կամ հետո։
2. Կարող է արտահայտվել մեկ բառով կամ բառակապակցությամբ։
3․ Կետադրվում է հետադաս ծավալուն որոշիչը․ որոշյալից անջատվում է բութով, մյուս անդամներից՝ ստորակետով։ Որոշիչը ծավալուն է, եթե արտահայտված է բառակապակցությամբ կամ բազմակի է։

Հատկացուցիչ (Ո՞մ, ինչի՞, ինչերի՞)
1․ Դրվում է սեռական հոլովով՝ ցույց է տալիս պատկանելություն, վերաբերում, ծագում։
2․ Սովորաբար դրվում է հատկացյալից առաջ, բայց կարող է պատահել և հետադաս դիրքում։
3․ Կետադրվում է միայն այն հատկացուցիչը, որը հեռու է հատկացյալից եւ նրանց արանքում կա գոնե մեկ գոյական․ այդ դեպքում որոշչի վրա բութ է դրվում։

Առաջադրանք․
1․ Լրացրու բաց թողած տառերը, գտիր ենթականերն ու ստորոգյալները, գոյականական անդամի լրացումները։ Որտեղ հարկավոր է, կետադրիր։
2․ Մուգ գրված բառերը ենթարկիր ձեւաբանական վերլուծության։

Տեքստ

Մի օր դղյակի դուռը բացվեց և այնտեղից դուրս ելավ մի դեռատի պատանի սրարշավ նժույգի վրա ընտիր ասպազենով գո-որված։ Նրա հետևից երկաթյա նիժերը կնքեցին երկփեղկ դարպասը։ Պատանին վճիտ հայացքը շուրջը ձ-գլով խցանեց նժույգը սլացավ երկնահուր լեռներով անդնդախոր ձորերով ոտք դրեց մարդկային աշխարհը։ Ինչպես մի փետուր նա ընկավ հողմերի ու հեղեղների ամենակուլ բերանը։ Հյուրընկալվեց վայելքի տաճարներում խմեց աստղափրփուռ գինին վայելեց խրախճանքներ ու խնջույքներ անհագուրդ ըմբոշխնեց գեղեցիկ պարուհիների և ծեմծե-մող գեղուհիների սերը։
Այսպես հոսեց կյանքը ու երբ արծաթազեծվեցին նրա գեղեցիկ գլուխն ու ընչացքը վերադարձավ ու անապաստան ճամփորդի պես բախեց դղյակի դուռը։ Սպասեց սպասեց և բացող չեղավ։ Բախեց նա վերստին բայց ավաղ հավիտյան փակ էր դղյակի դուռը նրան ոչ ոք չէր սպասում։

Դուռը -գոյական խոսքի մաս ենթակա որպես նախադասությոն անդամ ուղղական հոլով եզակի թիվ , ա – հոլովման է պատկանում

դուրս ելավ- բայ , բաղադրյալ ստորոգյալ, ներկա ժամանակ, երերրդ դեմք եզակի , թիվ, դիմավոր սահմանական եղանակ։

Պատանի- գոյական, ենթակա, ուղղական հոլով , եզակի թիվ ,պատկանում է ու – հոլովման։

Ընտիր- ածական ,նախադասության ենթակայի լրացում։

Մարդկային- ածական,

Առաջադրանքներ՝

1.Համեմատիր դեմ-դիմաց գրված բառերը և ցույց տուր, թե հնչյունական ինչ փոփոխություններ են տեղի ունեցել.

Օրինակ՝ ջուր-ջրծաղիկ (ու-ն գաղտնավանկի ը)
ծաղիկ-ծաղկաման (ի-ն սղվել է)
համբույր-համբուրել (ույ-ու)

հին-հնամենի – (ի – ը )

բազուկ-բազկաթոռ (ու- ը )

պատիժ-պատժել – ( ի-ը )

ողջույն-ողջունել (ույ – ու )

աշխույժ-աշխուժություն (ույ -ու )

մատյան-մատենագիր – ( յա – ե )

պարտեզ-պարտիզան -( ե-ի)

գլուխ-գլխավոր – (ու -ը )

էշ-իշամեղու: (է – ի )

2. Տրված բառերի վերջից բաղադրիչներ ավելացնելով՝ բառեր կազմիր այնպես, որ տեղի ունենա հնչյունափոխություն:

ա) բուրդ – բրդոտ

սիրտ – սրտաճմլիկ

կույր – կուրանալ

ճահիճ – ճահճուտ

ալյուր

կեզ – կիզիչ

ատամնաբույժ -ատմնաբուժարան
բ) վիշտ – վշտացած

թույլ – թուլանալ

ծնունդ – ծննդատուն

հաշիվ – հաշվապահ

արթուն – արթնանալ

հույն – հուներեն

տույժ- տուժվել

3.Վերականգնիր տրված բառերի անհնչյունափոխ ձևերը՝

ձնծաղիկ – ձուկ

թխահեր – թուխ

սառցահատ- սառույց

երգչախումբ -երգիչ

կիսել – կես

ըմպանակ – ումպ

մեղվապահ – մեղու

հունական – հույն

կղզյակ – կղզի

փրփուր

խաբել

թփուտ

Թմբկաթաղանթ

սիբեղ

սբրտել

սրբատելի

ոսկեծոպ

ալեծուփ

լիրբ

աղբատար

ախտ – թոքախտ

ուղտաբեռ

ուխտատեղի

թափափուկ

թմբլիկ

գոճի

խոճկոր

բրդաթել հարկաբաժին – ուղտաբուրդ

գարի ախտաժետ – գարեհաց

դյուրին ուղեկալ – դյուրավառ

մորապապ հացթուխ – մայրուղի

ոսկոր վառվռուն – ոսկրախտ

ձեղուն ուղտաձագ -ձեղնահարկ

Հեքիաթ քաղցկեղ – հեքիաթասաց

չու ասացվածք -չվերթ

ինչք ադամաթուզ – ընչաքաղց

տերև լուսադեմ – թզատերև

տխուր խաբուսիք – տխրադեմ

անհույս երթուղի –

մթնշաղ, արտ, թախանձանք, աղորիք, աղյուս, երկանք, անտառանյութ, աղջամուղջ, ատաղձ, արարողություն, ակումբ, հանդ, ծես, աղերսանք

վերհուշ վերջնագիր – հուշագրություն

հանցապարտ դավադիր – պարտադրանք

դյուրահավատ քննախույզ անի- դյուրաքննիչ

եռամեծար երկարաոտ ակ- եռոտանի

հեռուստացույց օդաչու ում- չվացուցակ

մեկնարկ բազմավանկ ան – վանկարկում

վերնատուն օրհնաբանել իչ -տնօրհնեք

առժետոմս դիտակետ եք – դիտարժան

Ընկուզախաղ

նկուղ

խազ

կա